Pháp lam Huế là tên gọi để chỉ kỹ thuật tráng men trên kim loại. Pháp lam được biết đến với những tác phẩm mỹ thuật hay các chi tiết trang trí trong kiến trúc Huế, cốt làm bằng đồng đỏ, bên ngoài phủ các lớp men nhiều màu tạo nên các họa tiết rực rỡ sắc màu. Cùng Check in Huế khám phá nhé.
Pháp lam Huế thời nhà Nguyễn
Nhà Nguyễn dùng từ “pháp lam” chứ không dùng “pháp lang” do kị húy. Pháp lam hiểu một cách đơn giản là tên gọi loại sản phẩm mĩ thuật có cốt làm bằng đồng, bên ngoài được vẽ một hoặc nhiều lớp men màu rồi đem nung mà thành. Do cách thức chế tác đặc biệt nên pháp lam không chỉ đẹp về mặt hình thức mà còn có độ bền về mặt cơ, hóa, lý, tức có khả năng chống chịu cao trước sức va đập, hoặc sự ăn mòn của môi trường và khí hậu…
Thế kỷ XVIII, thuyền buôn Trung Hoa khi cập cảng Thanh Hà – Bao Vinh đã mang đến những món pháp lang Quảng Đông. Thương nhân thích mua để bày biện ở phòng khách. Đầu thời Nguyễn, quan lại sang nhà Thanh công cán cũng mua pháp lang về. Thấy giới quý tộc chuộng dùng sản phẩm pháp lam, nên ông Vũ Văn Mai sang Quảng Đông học nghề. Về nước, ông tâu lên vua và được giao cho lập xưởng chế tác pháp lang.
Năm 1827) vua Minh Mạng lệnh cho Nội phủ lập nên một cơ quan mới đặt tên là Pháp lam tượng cục chuyên lo việc sản xuất đồ pháp lam. Cơ quan này gồm 15 nghệ nhân, do ông Vũ Văn Mai – một thợ vẽ nổi tiếng ở xưởng Nội tạo đứng đầu. Ngoài xưởng chế tác pháp lam ở Huế, triều đình nhà Nguyễn còn mở thêm xưởng pháp lam tại Ái Tử (Quảng Trị) và Ðồng Hới (Quảng Bình) để sản xuất pháp lam phục vụ cho nhu cầu xây dựng, trang trí nội ngoại thất các cung điện, lăng tẩm cũng như làm đồ sinh hoạt và tế tự trong cung.
Pháp lam được trang trí ở cung điện, tôn miếu như điện Thái Hoà (Đại Nội), điện Sùng Ân (lăng Minh Mạng), điện Hoà Khiêm (lăng Tự Đức), điện Biểu Đức (lăng Thiệu Trị), điện Ngưng Hy (lăng Đồng Khánh),… Nó còn được sử dụng trong những bức hoành hoặc đối liễn, có chữ Hán chạm nổi, xung quanh trang trí cúc dây, dơi ngậm tua hoặc kim tiền.
Người ta còn chế tác những chữ Hán rời, rồi ghép chúng trên những phiến gỗ hoặc phiến đá thanh để tạo thành những câu đối treo trong cung hoặc gắn trên phương môn trước các lăng vua. Hoặc làm đồ dùng trong cung đình như bát, đĩa, khay, chậu hoa, hộp trầu, hộp phấn,… hoặc làm đồ thờ như lư trầm, bát hương…
Pháp lam khởi nguyên từ triều Minh Mạng, phát triển rực rỡ thời vua Thiệu Trị, đến triều Tự Đức thì phôi pha dần rồi mất hẳn. Dù nỗ lực phục hồi dưới triều Đồng Khánh song không phục hưng nổi mà rơi vào thoái trào rồi thất truyền. Nguyên nhân do tài chính eo hẹp không nhập được các màu men kim loại từ nước ngoài. Dù chỉ tồn tại 60 năm nhưng di sản pháp lam của cố đô phong phú về số lượng, đa dạng về loại hình.
Những kiểu thức vẫn lưu lại trên diềm trang trí, bình, đĩa, khay sinh hoạt, đồ thờ tự,… Nổi bật nhất là loại hình pháp lam ngoại thất với những chi tiết trang trí hình rồng, mây… gắn ở các bờ nóc, bờ quyết của cung điện, cửa tam quan trong lăng tẩm vua Nguyễn. Pháp lam Huế khẳng định dấu ấn sáng tạo của người Việt, văn hoá Việt Nam, minh chứng cho thời kì độc lập, tự chủ của nhà Nguyễn.
Hồi sinh Pháp lam Huế
Trải qua khoảng 200 năm tồn tại, đến nay, nhiều hạng mục trang trí pháp lam trên các công trình kiến trúc cung đình Huế đang dần bị hư hỏng và xuống cấp. Trong nỗ lực trùng tu, tôn tạo các công trình kiến trúc thời Nguyễn có dấu ấn của pháp lam Huế. Nhiều nhóm chuyên gia bảo tồn đã dày công nghiên cứu chất liệu Pháp lam cổ, xây dựng phương pháp, kỹ thuật chế tác nhằm khôi phục Pháp lam Huế trong điều kiện các thư tịch, bí quyết đều thất truyền.
Nghề pháp lam Huế đã được nghiên cứu và khôi phục lại bởi ông Đỗ Hữu Triết. Theo ông Triết, cái khó của việc khôi phục pháp lam Huế là do kĩ thuật này đã bị thất truyền và hầu như không có tài liệu để lại, trong khi đó kĩ thuật pháp lam các nước và của Huế khác nhau. Vì vậy, sau nhiều năm tự mày mò nghiên cứu thử nghiệm cùng với vô số lần thất bại, cuối cùng anh và các cộng sự cũng đã tìm ra nguyên lí cơ bản và làm chủ được kỹ thuật chế tác pháp lam Huế.
Ông Đỗ Hữu Triết và các cộng sự còn tìm tòi mở rộng hướng ứng dụng nghệ thuật pháp lam sang các lĩnh vực mới đang thịnh hành trong đời sống như sáng tác tranh pháp lam theo chủ đề truyền thống lẫn hiện đại, sản xuất các mặt hàng lưu niệm, các sản phẩm có tính ứng dụng cao trong xây dựng, kiến trúc và đời sống, thử nghiệm kết hợp pháp lam với sơn dầu, sơn mài trong sáng tác tranh…
Đến cơ sở sản xuất và trưng bày pháp lam Huế của thạc sĩ Đỗ Hữu Triết đặt tại 66 Chi Lăng, du khách không chỉ được tận mắt chiêm ngưỡng những tác phẩm pháp lam Huế độc đáo và đầy sáng tạo mà còn được giao lưu, học hỏi và tự tay khám phá thử nghiệm làm một trong những kĩ thuật chế tác mĩ thuật độc đáo nhất của cung đình nhà Nguyễn vốn từng đã bị mai một trong suốt gần 200 năm qua nay mới được khôi phục.
Sản phẩm pháp lam Huế thể hiện tính thẩm mỹ và văn hóa Huế, hòa chung trong văn hóa Việt Nam. Pháp lam – một sản phẩm nghệ thuật, một ngành nghề mang trong mình giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam kết hợp với hơi thở thời đại.
Ảnh: Internet
Tin khác